Papandopulo Boris

O Boris Papandopulo γεννήθηκε στη Γερμανία [Honnef am Rhein (Bad Honnef με τη νεότερη ονομασία από το 1960)], στις 25 Φεβρουαρίου 1906 και πέθανε στο Ζάγκρεπ Κροατίας, στις 16 Οκτωβρίου 1991. Θεωρείται ένας από τους πιο διακεκριμένους κροάτες μουσικούς [ελληνικής καταγωγής] του εικοστού αιώνα. Γεννήθηκε, μεγάλωσε και ανατράφηκε σε μια οικογένεια που είχε πάντα στενή σχέση με τη μουσική και το θέατρο και αφιερώθηκε στη μουσική από πολύ μικρή ηλικία. Αρχικά ξεκίνησε με ιδιαίτερα μαθήματα πιάνου και στη συνέχεια σπούδασε σύνθεση στη Μουσική Ακαδημία του Ζάγκρεπ (όπου παρακολούθησε διαλέξεις των Dugan, Lhotka και Dobronić και αποφοίτησε από την τάξη σύνθεσης του Blagoje Bersa το 1929). Στη Βιέννη, στο Νέο Ωδείο της Βιέννης, σπούδασε διεύθυνση ορχήστρας με τον Dirk Fock (1928-1930). Τις περιόδους 1928-1934 και 1938-1946 ήταν μαέστρος της χορωδίας Croatian Singing Association, γνωστή ως Kolo, στο Ζάγκρεπ, και από το 1931 ως το 1934 κατείχε τις θέσεις του μαέστρου της ορχήστρας Society Orchestra of the Croatian Music Institute και της χορωδίας Teachers’ Singing Association του Ivan Filipović (που ίδρυσε ο ίδιος το 1933). Από το 1935 ως το 1938 εργάστηκε ως δάσκαλος στο Κρατικό Μουσικό Σχολείο του Σπλιτ και ήταν μαέστρος του Zvonimir Music Association, όπως επίσης, από το 1940 ως το 1945, διετέλεσε μαέστρος της Όπερας της πόλης Ζάγκρεπ (από το 1943 ως το 1945 υπηρέτησε ως διευθυντής της Όπερας). Το ίδιο διάστημα, ήταν μαέστρος της ορχήστρας του Radio Zagreb (1942-1945). Mετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο έγινε διευθυντής της Rijeka Opera (1946-1948) και (1953-1959) ενώ από το 1948 ως το 1953 ήταν μαέστρος όπερας και δάσκαλος στο Σαράγεβο. H σταδιοδρομία του συνεχίστηκε αναλαμβάνοντας ξανά την Zagreb Opera (1959-1968) και στη συνέχεια την Split Opera (1968-1974). Διετέλεσε τακτικός επισκέπτης – μαέστρος της Κomedija Theatre στο Ζάγκρεπ και της Συμφωνικής Ορχήστρας του Καΐρου.

Ο Papandopulo εργάστηκε επίσης ως συγγραφέας μουσικών θεμάτων, αρθρογράφος, δημοσιογράφος, πιανίστας και συνοδός πιάνου. Ωστόσο το αποκορύφωμα της μουσικής του σταδιοδρομίας στάθηκε η σύνθεση. To συνθετικό του έργο είναι επιβλητικό: έγραψε με μεγάλη επιτυχία έργα για διάφορα όργανα (ορχηστρικά, κονσέρτα, μουσική δωματίου και σόλο), φωνητική μουσική (για σόλο φωνή και χορωδία), σκηνική και κινηματογραφική μουσική. Από όλα αυτά τα διαφορετικά είδη άφησε κληροδότημα μια ανθολογία έργων υψηλής καλλιτεχνικής αξίας.

Τα πρώιμα έργα του Papandopulo διακατέχονται από τα χαρακτηριστικά της ονομαζόμενης «Εθνικής Σχολής Μουσικής». Τα χαρακτηριστικά αυτά αποτελούνται από ψήγματα παραδοσιακής μουσικής (είτε αυτούσιες αναφορές είτε χρήση πρωτόλειου υλικού και τροπικών κλιμάκων). Στα έργα του διακρίνονται και κοσμοπολίτικες επιρροές. Εφαρμόζει τεχνικές σύνθεσης με σαφείς αναφορές στο νεο-κλασικό στυλ: πολυφωνική δομή με μπαρόκ ενέργεια και έντονες ρυθμικές κινήσεις. Επίσης, χρησιμοποιούνται βασικά μουσικά χαρακτηριστικά από τον Ιμπρεσιονισμό και τον Εξπρεσιονισμό. Η γραφή των οργάνων προϋποθέτει (από τον εκτελεστή) υψηλό επίπεδο ετοιμότητας και δεξιοτεχνίας. Ταυτόχρονα ξεχωρίζει μια αίσθηση αισιοδοξίας και γαλήνης που διαπερνά ολοκληρωτικά τη μουσική. Μελετητές της πρώιμης περιόδου του συνθέτη διακρίνουν έργα όπως το Laudamus (Slavoslovije), Cantata για σόλο φωνές, έργα για μικτή χορωδία και ορχήστρα, Sinfonietta for String Orchestra (εκδόσεις Breitkopf und Härtel), Zlato / Gold, μπαλέτο μιμικής με φωνές και ορχήστρα, το εξαιρετικό δεξιοτεχνικό Concerto da Camera for Solo Soprano, Violin and Seven Wind Instruments (εκδόσεις Vienna Universal Edition) και ένα από τα σημαντικότερα έργα θρησκευτικής μουσικής της Κροατίας στο τέλος αυτής της δημιουργικής περιόδου του συνθέτη, το ορατόριο για σόλο φωνές και ανδρική a cappella χορωδία Muka Gospodina našega Isukrsta/The Passion of Our Lord Jesus Christ and Hrvatska misa / Croatian Mass for soloists και a cappella μικτή χορωδία.

Στη ώριμη περίοδο της δημιουργίας του, ο Papandopulo διατηρεί τους δανεισμούς από το παραδοσιακό μουσικό ιδίωμα αλλά ταυτόχρονα αξιοποιεί τα επιτεύγματα του Μοντερνισμού χωρίς ωστόσο «να απομακρύνεται από τους κλασικούς σχηματισμούς του μουσικού πυρήνα, από την παραδοσιακή ανάπτυξη του μοτίβου και της δομής ή τους εγκαθιδρυμένους νόμους της μελωδικής κίνησης». Αυτή η περίοδος περιστρέφεται γύρω από το χρονικό άξονα του τέλους του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου (1945) και διαρκεί ως το 1956. Αποτέλεσε περίοδος δημιουργίας πολλών επιτυχημένων συνθέσεων που σημαδεύτηκαν από νέα ιστορικά γεγονότα: τη δημιουργία νέων κρατών και τον Εθνικό Απευλευθερωτικό Αγώνα (Symphony No.2, Poema o Neretvo /Poem about the Neretva, Stojanka majka Knež opoljka / Stojanka, A Knežopolje Mother, ένα μουσικό ποίημα για σόλο σοπράνο φωνή, χορωδία και μεγάλη ορχήστρα, Obnova / Reconstruction, μια συμφωνική κίνηση για μεγάλη ορχήστρα, inter alia).

Mε την πάροδο του χρόνου η μουσική του έγινε πιο διάφωνη, τραχιά στην αρμονία και τη μελωδία. Στα μέσα του 1950 ενσωμάτωσε στην τεχνική σύνθεσής του πληθώρα στοιχείων του δωδεκαφθογγισμού, της τζαζ (πιο έντονα κυρίως προς τα τέλη του 1950 και αρχές του 1960, Concerto for Piano and Orchestra No.3, Mosaic for Classical String Quartet and Jazz Quartet, Capriccio for Violin Solo and Jazz Quartet, Ein Orchestermosaik κ.α). Αργότερα χρησιμοποίησε και pop στοιχεία όπως επίσης και συνθετικές τεχνικές της avant garde μουσικής του εικοστού αιώνα, μολονότι κράτησε μια απόσταση για κάποια από αυτά, και τα αξιοποίησε μόνο για να εκφράσει ειρωνεία ή να υπαινιχθεί παρωδία.

Mέρος του έργου του Papandopulo των περιόδων 1960 και 1970 σχετίζεται με τις συχνές εμφανίσεις και γνωριμίες του με μουσικούς της (τότε) διχοτομημένης Γερμανίας (Δυτική και Ανατολική), όπου είχε ευκαιρίες να συναντήσει διακεκριμένες καλλιτεχνικές προσωπικότητες και επίσης να γίνει κοινωνός νέων ευρωπαϊκών μουσικών έργων.

Oι επικρατούσες αισθητικές τάσεις της εποχής δεν εμπόδισαν τον Papandopoulo να χρησιμοποιεί εξωμουσικά στοιχεία στα έργα του. Στα έργα του αναγνωρίζει κανείς παγκόσμιες παναθρώπινες αρχές και αξίες. Στο ξεκίνημα αυτού του έργου χρησιμοποίησε εξωμουσικά θέματα που προέρχονταν από τα βάθη της παράδοσης βασισμένα σε «θρύλους, τελετουργίες και μύθους» (Svtovske / Bridal, Dodolice, a Folk Ritual for the Solo Soprano, Piano and Girl’s Choir Op.2, Zlato / Gold, Utva zlatokrita / Ruddy Shellduck). Mετά το 1950, παραδόξως, επηρεάστηκε από εντελώς αντίθετες κοσμοθεωρίες. Την περίοδο αυτή μπορούσε να συνθέσει έργα με θρησκευτικά θέματα, εμπνευσμένος από την Κροατική Καθολική Λειτουργία με στοιχεία και αναφορές στο τραγούδι “Glagolithic” [παλαιά σλαβική διάλεκτος, πρόδρομος της Κροατικής] (Οsorski rekvijem / Osor Requiem, Pućka polijćka misa / Folk Mass from Poljica,η καντάτα Jubilate και ένας αριθμός πιο σύντομων έργων θρησκευτικής μουσικής). Παράλληλε συνέθεσε επιβλητικά έργα σοσιαλιστικού ρεαλισμού (εμπνευσμένα από την ιδεολογία και ποιητική της μεταπολεμικής επανάστασης και του Απελευθερωτικού Αγώνα, όπως το μουσικο-ποιητικό έργο Pasija po srcu / Passion After the Heart, το μουσικο-ποιητικό Credo, 1943 – κύκλος τραγουδιών σε ποίηση Ι.G. Kovačić) και επίσης έργα εμπνευσμένα από την κροατική ιστορία (οι καντάτες Libertas, Pohvala Dubrovniku / In Praise of Dubrovnik, Non bene pro totolibertas venditur auro, Mile Gojslavica και το τρίπτυχο για μικτή χορωδία και μεγάλη συμφωνική ορχήστρα Istarke freske/Istrian Frescosi κ.ά.).

O Papandopulo συνέχισε να συνθέτει με οίστρο και ένταση περίπου μέχρι τη μέρα του θανάτου του, για 65 ολόκληρα χρόνια. Σε όλα του τα έργα επέδειξε μια υψηλή τέχνη. Ήταν ένας ευφυής μουσικός ανεξάντλητης έμπνευσης, γνώστης της συνθετικής τεχνικής, της μουσικής φόρμας και των τεχνικών δυνατοτήτων των οργάνων και της φωνής.

Εκτός από πολυάριθμα κονσέρτα και σόλο έργα για διάφορα όργανα, ο Papandopulo ξεχώρισε στην εποχή του για τη μουσική μπαλέτου και την όπερα. Οι έξι όπερές του (Αmfitrion, Rona, Sunćanica, Madame Buffault, Kentervilski duh / The Canterville Ghost, Požar u operi / Fire in the Opera House) και ένδεκα μπαλέτα (Ζetva / The Daugher of Dalmatian Mountains, Intermezzo, Beatrice Cenci, Gitanella, “Dr. Atom”, Kraljevo, Prsten / The Ring, Menschen im Hotel) παρουσιάστηκαν επανειλημμένα σε παραστάσεις στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Συνέθεσε επίσης ένα μεγάλο αριθμό έργων σκηνικής μουσικής και μουσικής για τον κινηματογράφο, κι έγραψε αρκετά έργα του για παιδιά και εφήβους (μουσική για κουκλοθέατρο, έργα για διάφορα όργανα και κονσέρτα). Ένας μεγάλος αριθμός των έργων του διακατέχεται από ένα αυθεντικό και τυπικό χαρακτηριστικό του συνθέτη: μια αίσθηση διακριτικού και ταυτόχρονα διαπεραστικού χιούμορ (που εκτείνεται από λαμπερές τονικότητες σε επιδερμικές και ακατέργαστες παραμορφώσεις). Σε αυτά τα έργα συχνά υπαινίσσεται παραπομπές σε άλλους δημιουργούς (Grotesque for Tuba, Piano and Percussion, Pop Concerto for Two Pianos and Orchestra, Magic Flute, Papandopulijada, Divetimento alla apsticoo κ.ά.).

Σήμερα είναι δύσκολο να απεικονίσει κανείς με ακρίβεια, σαφήνεια και απόλυτη εκτίμηση το τεράστιο έργο του Papandopulo λόγω της μη εύκολης προσβασιμότητας στα μουσικά κείμενα. Ωστόσο, ο Dubravko Detoni, συνθέτης, δηλώνει πως: «αν θα επιχειρούσε κανείς να δώσει έναν ορισμό και μια σύνοψη του έργου του Papandopulo, θα έλεγε πως αυτό χαρακτηρίζεται από έναν συγκερασμό όλων των σύγχρονων τάσεων από ολόκληρο τον κόσμο σε συνδυασμό με ρυθμικά, μελωδικά και αρμονικά χαρακτηριστικά της κροατικής παραδοσιακής μουσικής».

Aνεξάρτητα από την περίοδο δημιουργίας των έργων του ή του στυλιστικού προσδιορισμού και της εκφραστικότητας αυτών, «η μουσική του Papandopulo αγγίζει άμεσα και αυθόρμητα τον ακροατή» και οι μουσικοί απολαμβάνουν τις εκτελέσεις.

O Boris Papandopulo διαδραμάτισε ένα σπουδαίο ρόλο ως διασκευαστής παραδοσιακών τραγουδιών που απλώνονται σε μια μεγάλη χωρική έκταση (νοτιοανατολική Ευρώπη και Βαλκάνια), κι επίσης είναι αυτός που προβάλλει και διασκευάζει έργα άλλων συνθετών. Η ενασχόλισή του αυτή αφορά μια ανθολογία έργων της κροατικής μουσικής με κονσέρτα και όπερες που, αρκετά από αυτά, καταφέρνει να αναβιώσει ο ίδιος με ζωντανές εκτελέσεις και διασκευές (για παράδειγμα, έργα των Lisinski, Zajc και Krežma).

(Davor Merkaš, εισαγωγικά στο: Concerto for Saxophone, Βoris Papandopulo, X-XII, (Zagreb: Croatian Music Information Centre, 2011).